Rozwijanie empatii u dzieci i młodzieży
Grażyna Frączek-Burgielska
Rozwijanie empatii u dzieci i młodzieży
Czym jest empatia? To przede wszystkim zdolność do wyobrażenia sobie, co w danym momencie odczuwa drugi człowiek, czego doświadcza i jakie przynosi to dla niego konsekwencje emocjonalne. Wyobrażenie to prowadzi do współodczuwania z innymi- człowiek empatyczny smuci się, gdy drugiemu dzieje się krzywda i cieszy się razem z nim, gdy osiąga sukces. To swoiste współodczuwanie prowadzić będzie do zachowań o charakterze prospołecznym- pomocy ludziom w potrzebie, do gotowości do rozumienia przeżyć i zachowań innych. Postawa empatyczna sprawia jednocześnie, że ludzie łatwiej nawiązują bliskie relacje z innymi, są lubiani i postrzegani jako osoby atrakcyjne społecznie. Każdy woli być blisko kogoś, kto potrafi słuchać i pomoże, gdy mamy problem niż kogoś, kto jest skoncentrowany głównie na sobie i własnych potrzebach. Relacja z osobą egocentryczną może rodzić poczucie osamotnienia i odrzucenia. Hoffman (2006) w definiuje empatię jako przede wszystkim zaangażowanie procesów psychicznych, które sprawiają, że dana osoba zaczyna przeżywać emocje, które są związane z sytuacją drugiego człowieka.
Empatia wiąże się także z rozwojem moralnym – człowiek empatyczny będzie podejmował decyzje oparte na zasadach etycznych, tak, by pomagać innym oraz by ich nie krzywdzić lub zapobiegać ich cierpieniu.
Teoria umysłu i neurony lustrzane
Według Gillberga (2002, za: Atwood, 2019) teoria umysłu (TU), inaczej czytanie w umyśle – jest synonimem empatii. Teoria umysłu obejmuje zdolność rozpoznawania i rozumienia myśli, postaw, emocji innych ludzi i umożliwia rozumienie ich reakcji oraz przewidywanie ich dalszych zachowań. Zaburzenie w obszarze teorii umysłu – jej deficyt czy nieadekwatny do wieku rozwój uznawany jest za ślepotę umysłu. Zaburzeniom w obszarze teorii umysłu przypisuje się genezę trudności w relacjach społecznych, przede wszystkim w zaburzeniach ze spektrum autyzmu. Także w wielu innych trudnościach emocjonalnych obserwuje się trudności w rozumieniu własnych emocji i przeżyć oraz stanów psychicznych innych ludzi. Dzieci nabywają zdolność do czytania umysłu własnego i innych z wiekiem i kolejnymi etapami rozwoju poznawczo – emocjonalnego. Jednak, gdy rozwój ten zostanie w jakiś sposób zaburzony – czy to przez czynniki wewnętrzne, wrodzone, na przykład genetyczne predyspozycje do pewnych zaburzeń – czy zewnętrzne, jak m.in. niewłaściwe warunki rozwoju w dzieciństwie i okresie dorastania – zdolność do „czytania umysłu” zostanie również zaburzona. Będzie to skutkować trudnościami w rozumieniu siebie i innych, deficytami empatii, problemami w relacjach z innymi. Problemy te będą widoczne u osób z różnorodnymi problemami emocjonalnymi i osobowościowymi.
Poznawcze źródła empatii, jak donoszą badacze w ostatnich latach, ulokowane są w tzw. neuronach lustrzanych. Naukowcy odkryli specjalne neurony znajdujące się w mózgu człowieka, które określili mianem neuronów lustrzanych. Znajdują się one w korze ciemieniowej i korze motorycznej płata czołowego. Ich aktywacja sprawia, że wyobrażamy sobie, co czuje lub myśli drugi człowiek. Nie jest konieczna bezpośrednia obserwacja – nawet samo wyobrażenie sobie na przykład kogoś, kto właśnie uderzył się w łokieć, powoduje, że odczuwamy w pewnym sensie ból, jaki ta osoba może czuć (Kudla, Ł, 2014). Podobnie ze stanami emocjonalnymi, gdy mamy styczność z osobą doświadczającą żałoby po stracie bliskiej osoby, możemy wczuć się w jej położenie. Zakłada się, że to właśnie dzięki neuronom lustrzanym jesteśmy w stanie współodczuwać emocje drugiego człowieka i rozumieć jego stany psychiczne. Innymi słowy, to dzięki nim posiadamy teorię umysłu, rozwijamy empatię i jesteśmy w stanie mentalizować, czyli myśleć o tym, co i dlaczego czujemy oraz, co jeszcze ważniejsze, co czuje inny człowiek, nasz kolega, przyjaciel, partner, ale też uczeń, nauczyciel, dziecko czy rodzic. U osób z autyzmem funkcjonowanie neuronów lustrzanych jest zaburzone, dlatego tak trudno jest im często zrozumieć, co myśli czy czuje dana osoba (nie można jednak odmówić osobom z autyzmem wrażliwości i intuicyjnego odczuwania emocji).
Mentalizacja to zdolność do myślenia o tworzenia wyobrażeń na temat stanów umysłu własnych i cudzych. Ogromne znaczenie ma też zaangażowanie emocjonalne w relacji z osobą, której stan umysłu, myśli i uczucia, poznajemy. Mentalizacja łączy się z teorią umysłu i empatią, ale jest czymś więcej, gdyż zawiera w sobie zarówno poznawcze, jak emocjonalne elementy (Cierpiałkowska, L., 2016). Wszelkiego rodzaju zaburzenia emocjonalne zaburzają proces mentalizowania i obszary odpowiedzialne za empatię (może wystąpić nieadekwatne interpretowanie emocji, brak zdolności ich nazywania czy rozumienia, ale też nadwrażliwość). Podkreśla się rolę zaburzeń przywiązania w kształtowaniu trudności w obszarze mentalizacji. Badania wskazują rolę empatycznej matki dla prawidłowego rozwoju emocjonalno-społecznego dziecka. (Kaźmierczak, 2015, za: Kaźmierczak, 2018) Jeżeli osoba nie miała w dzieciństwie bezpiecznej relacji z rodzicem czy opiekunem, nie doświadczała zrozumienia i odzwierciedlania emocji, które przeżywała, nie będzie potrafiła nazywać i wyrażać emocji w sposób adekwatny – nie będzie często ich w stanie nawet odróżniać (Fonagy, 2008, za: Barański, 2021). Trudności tego typu prowadzić mogą do zagubienia w świecie emocji, problemów z ich rozróżnianiem, wyrażaniem i modulowaniem, a co za tym idzie, także problemów w funkcjonowaniu społecznym. Osoba, która nie potrafi zrozumieć nawet własnych emocji ani wczuć się w emocje innych będzie mieć konfliktowe relacje z innymi lub nie będzie zdolna do tworzenia głębszych i długotrwałych relacji. Może pojawić się autodestrukcyjne regulowanie emocji, nadużywanie substancji psychoaktywnych, samookaleczenia, ale także zachowania agresywne wobec innych (Barański, 2021).
Jak (i po co) rozwijać empatię?
Empatia to zdolność, którą warto i trzeba rozwijać, ponieważ umożliwia tworzenie relacji opartych na wzajemnym zrozumieniu, a pojawiające się współodczuwanie uruchamia szereg postaw i zachowań prospołecznych. Zaburzenia w obszarze empatii mogą być związane z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (w których empatia jest obecna, czasami wręcz nadmierna, ale występują trudności w obszarze interpretowania emocji i zachowań, teorii umysłu czy empatii poznawczej), zaburzeniami osobowości (gdzie empatia może być nierozwinięta, jak w osobowości antyspołecznej) czy różnorodnymi zaburzeniami emocjonalnymi. U osób w spektrum autyzmu akcent w terapii będzie położony na kształtowanie teorii umysłu, ale także zdolności mentalizacji i regulacji emocji, które często są nadmierne w danej sytuacji. U osób z zaburzeniami osobowości mentalizacja przyniesie większą tolerancję różnych stanów emocjonalnych, a także rozumienie siebie i innych. Rozwijanie zdolności mentalizacji jest procesem, który może przynieść wiele korzyści. Pomaga nazywać wrażenia jakie pojawiają się w ciele jako przejawy określonych emocji, tworzyć satysfakcjonujące relacje z innymi, rozumieć przyczyny nieporozumień w tych relacjach i rozwiązywać konflikty (Tomczak, M., 2017). Terapia oparta na mentalizacji to nurt terapeutyczny (MBT-Mentalization Based Therapy), którego głównym celem jest kształtowanie zdolności do rozumienia własnych stanów umysłu, a także stanów umysłu innych ludzi, co prowadzić ma do zwiększenia integracji psychicznej oraz konstruktywnego regulowania emocji. Terapia ta została opracowana przez Fonagy,ego i Batemana dla pacjentów z zaburzeniami osobowości typu borderline, ale znalazła zastosowanie dla wielu innych zaburzeń emocjonalnych (Barański, 2021).
Kubala-Kulpińska, A. (2020) podaje, że kluczowe w rozwijaniu empatii są obserwacja i naśladowanie przez dzieci prawidłowych wzorców postaw i zachowań u opiekunów, empatyczny kontakt z dzieckiem/nastolatkiem, zauważanie jego potrzeb, komunikaty, dające poczucie zrozumienia, akceptacji, szacunku dla dziecka, nieporównywanie z innymi. Autorka wskazuje także rolę ćwiczeń – organizowania warsztatów czy zajęć terapeutycznych, mających na celu rozwijanie empatii. Szczególną wartość w rozwijaniu postawy empatycznej ma udział w wolontariatach na rzecz osób potrzebujących oraz organizowanie różnorodnych akcji, w czasie których młodzież może rozwijać swoje umiejętności pomagania innym i dostrzegania potrzeby takiego typu działań. Jak pisze Hofmann (2006) empatia łączy się ściśle z podstawowymi zasadami naszego społeczeństwa, troską i sprawiedliwością. Empatia skłania do zachowań prospołecznych i jednocześnie redukuje agresję.
Aby młody człowiek mógł stawać się wrażliwym i empatycznym dorosłym, trzeba mu w pierwszej kolejności tę empatię i zrozumienie okazywać jak najczęściej. Będzie to nienaruszalną bazą, na której ukształtują się jego postawy i zachowania. Postawa empatyczna wobec innych ludzi pozwoli na tworzenie właściwych i dających satysfakcję relacji z ludźmi oraz prawidłowy rozwój moralny.
Literatura cytowana:
- Atwood, T. (2019), Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik, Wydawnictwo Harmonia.
- Barański, C. (2021), Mentalizacja, w: Multimedialny Kurs dla Psychologów i Psychoterapeutów, Wydawnictwo Media Forum.
- Cierpiałkowska, l., Górska, D. (2016),
- Mentalizacja z perspektywy rozwojowej i klinicznej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
- Hoffman, M. (2006), Empatia i rozwój moralny, Wydawnictwo GWP.
- Tomczak, M. (2018), Myślenie o myśleniu- mentalizacja, w: Psychologia w praktyce, nr 6, Wydawnictwo Media Forum.
- Kaźmierczak, T. (2018), Z empatią przez życie – ku dojrzałej współzależności w relacjach rodzinnych, w: Psychologia w praktyce, nr 8, Wydawnictwo Media Forum.
- Kubala-Kulpińska, A. (2020), Praktyczne ćwiczenia w rozwijaniu empatii, w: Życie szkoły, nr 52, Wydawnictwo Media Forum.
- Kudla, Ł. (2014), Współczujący mózg – neurobiologia empatii, w: neuropsychologia.org