Rodzina jako system w pokonywaniu trudności

Rodzina coraz częściej ujmowana jest jako system, charakteryzujący się zespołem zasad i norm oraz środkami podtrzymującymi jego spójność. System ten ma określone cele, sposoby zaspakajania potrzeb poszczególnych członków rodziny i realizacji podstawowych zadań społecznych (Ryś M., 2004). Traktowanie rodziny jako systemu wywodzi się z ogólnej teorii systemów sformułowanej przez Ludwiga vor Bertalanffy’ego w latach 30. XX wieku. W latach 70. problematykę rodziny w ujęciu systemowym, rozwinęli Salvator Minuchin i Murray Bowen. Koncepcję systemową charakteryzują następujące pojęcia: całościowość, cyrkularność, ekwifinalność, ekwipotencjalność. Całościowość oznacza, że system rodzinny stanowi integralną strukturę, która nie jest sumą elementów wchodzących w skład tego systemu Każda osoba w rodzinie ma swoją indywidualność i nosi w sobie ślady całego systemu. Wszyscy członkowie rodziny tworzą sieć wzajemnych relacji. Zmiana w jednym elemencie (członek rodziny) systemu pociąga za sobą zmiany w całości funkcjonowania systemu rodzinnego. Cyrkularność to kołowy proces przyczynowości w rodzinie. Nie ma tu wyraźnego początku i końca. Członkowie rodziny oddziałują na siebie za pomocą sprzężeń zwrotnych, w których zachowania osób wzmacniają się wzajemnie. W systemie rodzinnym działa zasada ekwifinalności, co oznacza możliwość osiągnięcia podobnych rezultatów przy wychodzeniu z różnych stanów początkowych oraz zasada ekwipotencjalności, czyli możliwość osiągnięcia różnych rezultatów przez podobne przyczyny.

System rodzinny wykazuje właściwe sobie zdolności homeostatyczne, czyli dążenie do określonego typu równowagi wewnętrznej. Dzięki temu, systemy rodzinne cechuje tendencja do przetrwania. System rodzinny oprócz przetrwania charakteryzuje się rozwojem i zmianą. Rodzina musi się zmieniać, aby odpowiednio przygotować się do kolejnej fazy życia.

W skład systemu rodzinnego wchodzą podsystemy. Mogą je stanowić np. rodzice, dzieci, dziadkowie. Każda z osób jest częściowo całością i całkowicie częścią. Każdy system ma swoje wyraźnie określone granice, które zapewniają intymność rodziny. System rodzinny charakteryzują granice wewnętrzne i zewnętrzne Granice wewnętrzne, są to granice pomiędzy członkami rodziny lub pomiędzy poszczególnymi podsystemami natomiast granice zewnętrzne to te, które odgradzają rodzinę od innych, szerszych systemów i jednocześnie umożliwiają komunikację między nimi. Granice mogą być przepuszczalne i dzięki temu umożliwiają wymianę z otoczeniem. W prawidłowo funkcjonujących systemach rodzinnych granice są jasno określone, w zaburzonych granice te są rozmyte lub nieprzepuszczalne (Namysłowska I., 2000).

Prawidłowy system rodzinny cechuje otwartość i elastyczność, a także niepowtarzalność. Zdrowy system rodzinny stwarza możliwości rozwoju każdemu członkowi rodziny, zaspokaja potrzeby emocjonalne zachowuje właściwą równowagę pomiędzy zależnością i autonomią (Ryś M., 2004).

Każda rodzina ma swoją strukturę organizacyjną, która zabezpiecza jej tożsamość. Struktura rodziny to niewidoczna sieć funkcjonalnych wymagań, oczekiwań, które warunkują sposób wchodzenia członków rodziny w interakcje. Istnieją dwa systemy, które podtrzymują ustalone reguły. Jest to system zasad dotyczący organizacji rodziny, czyli rodzina ma swoją hierarchię. Odnosi się to do różnych pozycji, które zajmują w rodzinie jej członkowie w zależności od stopnia posiadanego autorytetu. Kolejnym systemem podtrzymującym reguły jest system przepisów dotyczących postępowania członków rodziny. Przybierają one postać oczekiwania, które często mają korzenie w dalekiej przeszłości i bez świadomej decyzji są przekazywane z pokolenia na pokolenie jako zwyczaje.

System wypracowuje specyficzne zależności między członkami rodziny, oczywiste staje się, kto ma władzę i kto z kim jest w koalicji. Relacje członków rodziny nazywane są podsystemami. Każdy członek rodziny należy do różnych podsystemów równocześnie i pełni różne role. Małżonkowie, którzy tworzą podsystem muszą wypracować własny styl wzajemnych relacji. Muszą się nauczyć współpracy, tolerować swoją inność i niezależność. Podsystem ten może sprzyjać rozwojowi albo powodować dysfunkcyjne interakcje. Gdy przychodzi na świat dziecko struktura rodziny zmienia się, małżonkowie muszą podjąć nowe zadania, przede wszystkim opiekę nad dzieckiem.

Aby rodzina mogła funkcjonować właściwie, ważne jest wytyczenie jasnych granic pomiędzy podsystemami. S. Minuchin opisuje typy rodzin w zależności od rodzaju granic, jakie istnieją wewnątrz rodziny. Istnieją rodziny splątane w których panuje duże zamieszanie dotyczące funkcji, pozycji i odpowiedzialności. Niejasne są role i adaptacja do jakichkolwiek nowych okoliczności jest bardzo trudna. Drugim typem rodzin są rodziny niezwiązane. W takich rodzinach granice są zbyt sztywne i utrudniają porozumiewanie się członków z różnych podgrup. Powoduje to brak wzajemnego zrozumienia i troski o siebie (De Barbaro M., 1999)

Lojalność rodzinna.

Jednym z pojęć używanych w systemowym ujęciu rodziny jest lojalność rodzinna. Rodzina może oczekiwać od nas poświęcenia, rezygnacji, wierności w towarzyszeniu, wsparcia emocjonalnego czy pomocy finansowej. Może też wywierać nacisk na to, jakiego wybieramy sobie partnera i czy w ogóle go wybieramy. Bywa, że wpływa na wybór zawodu, stylu życia, miejsca zamieszkania. Aby być lojalnym powinno się realizować oczekiwania danej grupy. Odbywa się to poprzez podporządkowanie się pewnym nakazom i uznanie je za własne (Kołbik I., 1999). Na biologiczną i egzystencjalną bazę rodzinnej lojalności składają się więzi pokrewieństwa i małżeństwa. Przykładem lojalności jest stwierdzenie, że „dzieci powinny być lojalne wobec swoich rodziców i starszego pokolenia” (tamże, s. 83). Lojalność dzieci wobec rodziców uznaje się za najbardziej uniwersalną regułę w świecie, zarazem za podstawową siłę w dynamice rodzinnych relacji. Efekty więzów lojalności mogą być widoczne w kolejnych pokoleniach. To one często są odpowiedzialne za niezrozumiałe czy destrukcyjne zachowania. Dla dziecka szczególnie trudne jest doświadczanie tzw. lojalności podzielonej, wyrażającej się niemożnością bycia lojalnym jednocześnie wobec obojga rodziców. Dzieje się tak w sytuacji nasilonych konfliktów małżeńskich, separacji bądź rozwodu. Niemożność rozwiązania tej sytuacji może przybrać formę odcinania się od rodziny lub wyrażać się trudnościami emocjonalnymi i psychicznymi (Józefik B. 2015).

Niezachowanie lojalności przez jednego z członków rodziny powoduje duże poczucie winy, szczególności przez tych, którzy chcą odejść z domu i założyć własną rodzinę.

Literatura:

1. De Barbaro M. (1999) Struktura rodziny. W: B. de Barbaro, (red.) Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Collegium Medicum UJ.

2. Józefik B. (2015) Rodzinne mity, delegacje i narracje. https://charaktery.eu/ 04.11.2015.

3. Kołbik I. (1999) Lojalność rodzinna. W: B. de Barbaro (red.) Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Collegium Medicum UJ.

4. Ryś M. (2004) Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej.

5. Namysłowska I. (2000) Terapia rodzin. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.