Emocje – jak rozwijają się w dzieciństwie, w okresie nastoletnim oraz jaka jest ich rola?
Aleksandra Fiałek
Emocje – jak rozwijają się w dzieciństwie, w okresie nastoletnim oraz jaka jest ich rola?
Emocje w życiu człowieka odgrywają niezwykle istotną rolę. Pełnią również określone funkcje, które warto poznać i zrozumieć czemu służą. Na przykład radość sprzyja budowaniu kontaktów, dodaje przyjemności. Złość informuje nas o tym, że ktoś naruszył nasze granice. Smutek pozwala na wyciszenie oraz informuje nas, że coś utraciliśmy. Strach informuje nas o tym, że w otoczeniu pojawiło się zagrożenie i powinniśmy się bronić. Zaskoczenie pozwala na budowanie ciekawości świata i rozumienie jego złożoności. Odraza z kolei chroni przed zaangażowaniem się w nieodpowiednie sytuacje lub relacje.
Rozwój emocji.
Emocje towarzyszą nam od pierwszych miesięcy życia. W okresie niemowlęctwa pomagają w budowaniu więzi z rodzicem lub opiekunem. Na tym etapie niezwykle istotna jest umiejętność odczytywania emocji dziecka, ponieważ usprawnia ona komunikację, jak również dostępność emocjonalną rodzica/opiekuna. Dostępność emocjonalna rozumiana jest jako umiejętność zauważenia tego, co w danej chwili doświadcza dziecko oraz wrażliwość na jego potrzeby (Harwas-Napierała, Trempała, 2007). Opiekun jest odpowiedzialny za regulowanie stanów dziecka np. uspokojenie go, gdy płacze lub jest zaniepokojone. Gdy niemowlę zaczyna lepiej widzieć, gdy jego wzrok nabiera ostrości, informacje o uczuciach innych osób zdobywa poprzez obserwację twarzy, ponieważ to na nich wypisane są emocje. Charakterystyczne dla tego okresu życia dziecka jest również dopasowywanie się do emocji innych osób z otoczenia. Gdy w jednym miejscu znajduje się kilkoro dzieci i jedno zaczyna płakać, reszta dzieci również zacznie płakać, a przykładem takiego miejsca może być szpitalna sala (Harwas-Napierała, Trempała, 2007).
Rozwój emocji u dzieci następuje etapami i tak, około drugiego miesiąca życia pojawia się smutek i złość. Z kolei uśmiech, który wcześniej pojawiał się przypadkiem, staje się uśmiechem celowym i objawia się na widok bliskich osób, którymi zazwyczaj są rodzice. Kolejnymi emocjami, które dzieci zaczynają wyrażać są radość oraz zdziwienie, objawiające się około czwartego miesiąca życia. Z kolei około ósmego miesiąca pojawia się wstyd oraz lęk przed obcymi. Oprócz osób obcych, dzieci boją się w tym okresie również hałasu (Harwas-Napierała, Trempała, 2007).
Dziecko w wieku około dwóch lat rozpoczyna obserwowanie emocji, które okazują inne osoby i reaguje na nie. Może na przykład, obserwując, że ktoś jest smutny i płacze przynieść mu ulubioną zabawkę. W tym okresie zaczyna zanikać lęk przed obcymi oraz lęk przed oddzieleniem od ważnych osób. U części dzieci możemy zaobserwować chwiejność emocjonalną, która objawiać się będzie częstą zmianą emocji z przyjemnych na mniej przyjemne i odwrotnie. W tym wieku do repertuaru emocji dojdzie uczucie zakłopotania oraz dążenie do postawienia „na swoim”, które rozumie się jako chęć podkreślenia własnej odrębności od innych. W tym okresie dziecko patrzy na twarz opiekuna, aby dowiedzieć się jak można zareagować/zachować się w konkretnej sytuacji. W praktyce zjawisko to możemy zaobserwować, gdy dziecko przewróci się lub uderzy. Często przed reakcją emocjonalną, dziecko sprawdzi reakcję opiekuna. Jak można się domyślać, spokojna reakcja zazwyczaj wpłynie na łagodniejszą reakcję dziecka (Harwas-Napierała, Trempała, 2007).
Poczucie winy oraz niższości pojawia się u dzieci między czwartym a szóstym rokiem życia. Dodatkowo zaobserwować możemy okazywanie współczucia innym osobom i doświadczanie przez dzieci czym jest zaufanie. Podstawową wiedzę dotyczącą tematyki emocji dzieci zaczynają zdobywać pod koniec szóstego roku życia. W tym okresie zaczynają również prognozować rezultaty określonych działań. Dla opisywanego wieku charakterystyczne jest odczuwanie obawy przed wyobrażonymi postaciami, ciemnością oraz zwierzętami (Harwas-Napierała, Trempała, 2007).
Z biegiem kolejnych lat, dzieci korzystają z emocji, aby dokładniej zrozumieć rożne problemy, a gdy podejmują decyzję, zwracają uwagę na uczucia innych (Harwas-Napierała, Trempała, 2007).
Wreszcie, w okresie nastoletnim uczą się jak można wywoływać określone stany emocjonalne. Dla przykładu, czytają książkę lub słuchają ulubionej muzyki, aby poprawić swój humor. Okres ten, czego doświadczyło zapewne wielu rodziców jest czasem „burzy hormonalnej”, a trudne emocje (tj. złość) mogą pojawiać się częściej. Nieumiejętność poradzenia sobie z nimi może przyczynić się do sięgania po nieadaptacyjne sposoby radzenia sobie (zachowania autoagresywne, sięganie po używki). Nierzadko w okresie nastoletnim pojawia się trudność z samooceną i samoakceptacją. Istotne zmiany zauważyć można również w podejściu do relacji rodzinnych. Grupą odniesienia dla nastolatka stają się rówieśnicy, to z nimi spędza dużą ilość czasu, chociaż relacje rodzinne również odgrywają istotne znaczenie i są dla nastolatka ważne. Okres nastoletni wiąże się również z wchodzeniem w pierwsze relacje romantyczne (Harwas-Napierała, Trempała, 2007). Okres dorastania to czas, w którym struktury mózgu nastolatka wciąż dojrzewają. Jako ostatnie dojrzewają struktury mózgu odpowiedzialne za racjonalne decyzje i racjonalne zarządzanie emocjami, z tego powodu u nastolatków często możemy zauważyć, że:
– podlegają gwałtownym emocjom,
– popadają w skrajności,
– odczuwają drażliwość,
– odczuwają nadwrażliwość na ocenę ze strony otoczenia,
– podejmują ryzykowne zachowania (tj. prowadzenie auta bez prawa jazdy, sięganie po używki).
Zdolność do oceny konsekwencji jest u nastolatków ograniczona, dlatego w swoim otoczeniu potrzebują dorosłych i naszego mądrego wsparcia. Rodzice, dla których regulowanie emocji dziecka stanowi dużą trudność, mogą stosować szkodliwe strategie: izolowania się lub wzbudzania w dziecku poczucia wstydu. Będąc rodzicem warto odpowiedzieć sobie na poniższe pytania:
– „Czy Twoje zachowanie uczy zasad i postaw, które są wspierające i którymi chcesz, żeby Twoje dziecko kierowało się w życiu?
– Czy jesteś świadoma/y emocji, które doświadczasz?
– Czy sposób, w jaki wyrażasz emocje, jest zdrowy i uczy Twoje dziecko, jak to robić, by nie doświadczać krzywdy?
– Czy akceptujesz emocje, które odczuwasz?
– Czy akceptujesz emocje, które odczuwa i wyraża Twoje dziecko?
– Czy nie umniejszasz emocji, którą czujesz?
– Czy im nie zaprzeczasz?
– Czy nie bagatelizujesz emocji, które odczuwa Twoje dziecko?
– Czy nie oceniasz emocji, które czuje Twoje dziecko?
– Jak reaguje Twoje ciało, gdy odczuwasz przyjemne emocje, a jak – gdy mniej przyjemne?
– Czy masz w sobie przestrzeń i gotowość na to, że Twoje dziecko będzie miało inne zdanie niż ty i może w danej sytuacji czuć coś innego niż Ty?” (Daliga, 2022).
Bibliografia:
Daliga, O. (2022). Jak rozumieć, nazywać i regulować swoje emocje. Warszawa: MUZA SA
Harwas-Napierała, B., Trempała, J. (red.). (2000). Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.